Amasyada ilk beşe giren iki Azerbaycanlı

Sevgili Dostlar,

Amasya denince aklımıza hemen Ferhat ile Şirin efsanesi geliyor değil mi? Evet, benim de aklıma ilk gelen bu aşk hikayesi ve Amasya elmasıdır; ancak Amasya’nın dünyada ilk beşe giren sanat kültür ve edebiyat varlıkları nelerdir? 

Bu konuda kafa yorduğum zaman listenin başına hep Mihri Hatun’u yazasım gelir. Divan edebiyatı dünyasında kadın şair olarak isimler sıralanırken hep ilk beşe Mihrî Hatun, Zeynep Hatun, Leyla Hanım, Fıtnat Hanım ve Şeref Hanım yazılır. Gariptir bu listenin ilk iki sırası Amasyalı şairelere aittir. Ancak, Mihrî Hatun mükemmel, mürettep divanı ve divandaki ilginç fikirleri ile hep önplana çıkmıştır. Dedesi Azerbaycan Şamahı’da Halvetilik eğitimi alan bu şaire tüm dünyada tanınmaktadır.

Şu sözleri 15. yy’da bir kadından duymak Amerikalıları ve Rusları etkilemiştir:

"İşidüp  ta'ñ  itmeye  her  bî-  haber

Mihrinüñ  kalbine  gelmeye  keder

Çünki  nâkıs  'akl  olur dirler  nisâ

Her  sözüñ  magrûr  tutmakdur revâ

Lîk  Mihrî  dâ'inüñ  zannı  budur

Bu  sözi  der  ol  ki  kâmîl  usludur

Bir müennes yegdurur kim ehl ola

Biñ müzekkerden ki  ol  na- ehl ola

Bir müennes yeg ki zihni pâk ola

Biñ müzekkerden ki  bî- idrâk ola."(T. 14/10-12)

Bu beyitlerdeki erkeklere kafa tutan ifadeler Amerikalıları etkilemiş ki Mihri’nin ismini Venüs’teki bir kratere ad olarak vermişler; Rusları etkilemiş ki onlar da taa 1969’da şairin divanını Rusçaya çevirmişlerdir.

Biz Mihri’yi ne zaman tanıdık ve üzerine eğildik: Mehmet ARSLAN, Mihri Divanı, Amasya Valiliği, 2007.

Amasya’nın ilk beşi deyince yine aklıma İsmail Şirvanî geliverir. Bu zatı da Mihri Hatun gibi unutulma kuyularında kaybetmişiz. Yukarı Türbe adını verdiğimiz yerde medfun olan bu zat, Kafkasya’nın en büyük mutasavvıfdır. Kafkasya’da İmam Şamil de dahil tüm mücahitler onun izni ile mücadeleye başlamıştır. Bunu ben söylemiyorum, Azerbaycanlı tarihçiler söylüyor. Dünyayı tasavvufi düşünceleri ile dize getiren bu büyük âlim Amasya’da yatıyor; ancak biz onu sadece bir evliya sıfatı ile tanıyoruz. Hakkında bir çalışma var mı? Var. Gül Kokulu Mevlana adıyla bir roman olarak Metin HAKVERDİOĞLU çalıştı. Bu şahsın Amasya’ya en büyük katkısı on on beş yıla kadar olacaktır. Azerbaycan’da aslını arayan bilim insanları onun hayatını ve felsefesini ince ince araştırıyor. Yakında UNESCO’dan İsmail Şirvani yılı ilan ettirecekler. İşte o zaman bizler de onun ne büyük bir insan olduğunu anlayacağız.

Amasya’nın ilk beşine İsmail Şirvani’nin yetiştirdiği ünlü şair, alim ve mutasavvıf Mir Hamza Nigarî de girer kanaatindeyim. Bu zat, Şirvani tarafından yetiştirilmiş ve şiir kabiliyeti ile Fuzuli ile boy ölçüşmüş bir insandır. Nigari hakkında sadece şunu söylemek isterim, hakkında iki sempozyum yaptık, ne edebi yönünü, ne tasavvufi yönünü, ne tarihi yönünü bitirebildik. Üzerinde doktora, yüksek lisans ve lisans tezleri yazılan iki divanı ve bir mesnevisi olan şair, şu beyti ile Mevlana Celalettin-i Rumi seviyelerine çıkıyor:

“Allah-ı Muhammed’i âli seven dostânız

Ne Sünniyiz ne Şii bir halis Müslümanız”

Bugünün  en büyük sorununa böyle net çözüm sunan bir şahsın Azerbaycan’dan kalkıp İsmail Şirvani’nin yanına gelmesi ve Amasya’da yaşaması ve dahi burada medfun olması bu memleket için yeterli bir şeref değil  midir?

Mir Hamza Hakkında hem Azerbaycan’da hem de Türkiye’de onlarca çalışma mevcuttur. Ama o, araştırıldıkça büyüyen bir şahsiyettir; inanmayan onun şiirlerini besteleyen ve söyleyen bestekar Osman Akbaş’a ve hanende Güllü Muradova’ya sorsun.

Bana padişahlar veya şehzadeler içinde en gözdesi hangisidir deseniz, tereddütsüz, İkinci Bayezid derim.

Yetki verseler hemen üniversitemizin adını Amasya İkinci Bayezid Üniversitesi yaparım. Bu memleketin çıkardığı en büyük devlet adamı figürü odur. Amasya’dan direk tahta giden tek şehzadesi İkinci Bayezid aynı zamanda harika bir divan sahibi olduğu için edebiyata da göz kıpmaktadır. Kendisinin veli ilan edilmesi de tasavvufi yönünün bir tezahürüdür. Divanının çok sevgili dostum, Prof. Dr. Yavuz BAYRAM, 2008 yılında çalıştı. Amasya’da bir selatin camii varsa onun sayesindedir. Böyle bir caminin benzerini çevre illerde arayın bakalım bulabilecek misiniz?  Padişahımız Bayezid-i Sani’den de bir beyit paylaşmadan geçmek istemem:

Hudâyâ Hudâlık sana yaraşur

Nitekim gedâlık bana yaraşur

Amasya’nın ilk beşi olarak dünyada ilk beşe girebilen bir diğer isim ise bir hattattır. Bayezid Camiinde, mihrap üzerindeki çift vav figürünü çizen ve dünyaya sülus hattında üstad olarak duyuran Hattat Şeyh Hamdullah Amasi’dir.

تمشق   (temeşşuk) yılında 840/1436 yılında Amasya’da dünyaya gelen Şeyh Hamdullah Amasi, tüm dünyada hattın en büyük üstadlarından birisidir. Bu şahsiyet Amasya’da doğmuş, yetişmiş ve İstanbul’dan dünyaya hat dersi vermiştir. 

Şeyh Hamdullah mektebini teşkil eden 10 üstadın isimleri başta ŞeyhHamdullah olmak üzere damadı ve talebesi Şükrullâh, Şükrullah'ın oğlu Pîr Mehmet, PirMehmed'in talebesi Üsküdarî Hasan, Üsküdarî Hasan'ın talebesi Erzurumlu Hâlid, ErzurumluHâlid'in talebesi Derviş Ali, Derviş Ali'nin talebesi Suyolcu-zâde Mustafa, Derviş Ali'nin diğer birtalebesi olan Hafız Osman, Hafız Osman'ın talebesi Seyyid Abdullah (Topkapılı Emir), SeyyidAbdullah'ın talabasi Eğrikapılı Mehmet Râsim'dir.

Amasya’nın beşi bir yerdeleri diyebileceğimiz bu şahsiyetler hakkında söylenecek çok fazla söz, araştırılacak pek çok özellik, insanlığa sunulacak pek mesaj var. 

Dün akşam köprüden geçerken gördüm.

Çok çakır gözlüydü ve dal gibiydi.

Onu gençliğimin ipiyle ördüm.

Tezgâhtan inmemiş son şal gibiydi.

Ki Şirin olamaz olsa Aslı'ydı!

Anlamak mümkün mü neden yaslıydı?

Bakışları süzgün rengi, rengi pusluydu,

Avcılardan ürkmüş maral gibiydi.

Belki suya bakıp hüsnüne dalmış,

Üç asır sonrası kendine gelmiş. 

Bütün makamlardan çok fazla çalmış;

Uşşakta dem tutmuş kaval gibiydi.

- diyen yakın dönem şairlerinden Özkan YALÇIN’ı unutacak kadar vefasız değiliz; ancak Amasya’nın beşi bir yerdesi bence bu isimlerdir: Pir İlyas’ın Torunu Mihri Hatun, Kafkasya’nın Işığı İsmail Siraceddin Şirvani, Mürşidi Aşk Olan Şairi Mir Hamza Nigari, Cihan Sultanı Adli ve Hattın Sultanı Şeyh Hamdullah Amasî.