اتمام تحقیقات باستان شناسی در زیارتگاه پیر عمر سلطان

در نتیجه تحقیقات، مقبره پیر عمر آواخئلی شیروانی موسس شاخه مهم تصوف در آذربایجان، یعنی مکتب تصوف خلوتیه آشکار گردید و مورد مطالعه قرار گرفت

مقبره به ابعاد پنج متر در پنج متر از سنگهای تراشیده شده رودخانه ای و صخره ای ساخته شده است. ارتفاع دیوار ضلع شمالی در بخش هایی که نسبتا از تخریب در امان مانده است 2.1 متر و ضخامت آن 0.9 متر می باشد

مزار که در قسمت جنوبی مقبره در امتداد شرق – غرب قرار دارد به عرض 0.9 متر و طول آن 2.1 متر می باشد

روی مزار با سنگهای صخره ای بزرگ پوشیده شده است. عرض سنگفرش ضلع شمالی مزار 1.9 و طول آن 3.2 متر می باشد. در کنار سنگ فرش ضلع شمالی، نشیمنگاه های ویژه ای برای نشستن و ذکر گفتن زائرین مقبره ساخته شده بود

عرض دیوار ضلع جنوبی 0.5 متر بوده و در بخش های سالم مانده دیوار، تاقچه ای به ارتفاع 0.8 متر شناسایی شده است. کتیبه آشکار شده در سمت بیرونی تاقچه، در دیوار ضلع جنوبی با نقش زنجیر سلجوقی در حاشیه کتیبه و نقش محراب، سنگ یادبود مزار پیر عمر می باشد

دیوار غربی مقبره توسط درخت گردوی کهنسال احاطه شده است. به مرور زمان فشار رشد ریشه های درخت گردو بر دیوارهای ضلع غربی و شمالی سبب تخریب شدید دیوارها شده است. کارگروه اعزامی در اثنای تحقیقات با در نظر گرفتن اهمیت روایت های علمی فراوانی که در خصوص عبادت و ذکر گفتن پیر عمر در کنار چنین درخت گردویی وجود داشت، از دستکاری و تخریب درخت مذکور خودداری نمود. بدین سبب هم دیوار ضلع غربی به طور کامل مورد کاوش قرار نگرفت. در آن بخش فقط امکان برداشت کتیبه مقبره که بر روی زمین افتاده بود وجود داشت 

وجود کتیبه در گوشه شمال غرب مقبره، ارتباط سنگ فرش داخلی با آن بخش، همچنین وجود آثار سنگفرش سکوی باقی مانده در ضلع غربی مقبره، همگی نشان از وجود درب مقبره در آن ضلع می‌ باشد

در اثنای تحقیقات مصنوعات بسیار ارزشمند و با اهمیت تاریخی متعلق به بانی مکتب خلوتیه صوفیگری یعنی پیر عمر از داخل و بیرون مقبره آشکار گردید. در این بین کتیبه مزار متعلق به مقبره پیر عمر از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. از کتیبه مقبره مشخص است پیر عمر در ماه جولای 1409 میلادی وفات کرده اند. در کتیبه قید گردیده است پیر عمر بانی مکتب خلوتیه و عزیز صاحبان طریقت تصوف بوده است. در کتیبه، پیر عمر با القابی نظیر " شیخ " ، " زاهد " و " عابد " خطاب گردیده است. استفاده از واژه های ترکی آذربایجانی در کتیبه عربی که با خط ثلث ساده نگارش گردیده قابل توجه می باشد

چند کتیبه دیگر نیز از اطراف مقبره کشف گردیده که یکی از آن کتیبه ها متعلق به شیخ جلیل از نسل سلطان بایزید و دیگری متعلق به الله ورمیش پسر شیخ جلیل می باشد

از منابع تاریخی مشخص می گردد که سلطان بایزید، همان بایزید پیرانی یکی از خلیفه های پیر عمر می باشد. شیخ جلیل از نوادگان سلطان بایزید که در اواخر قرن هیجده و اوایل قرن نوزده می‌زیسته، از ادامه دهندگان مکتب خلوتیه طریقت تصوف می باشد. این امر فعالیت مدام خانگاه تصوف خلوتیه آواخئل که در اوایل قرن چهارده تشکیل شده را تا اواسط قرن نوزده به اثبات می رساند 

در حین کاوش های باستان شناسی، تعداد زیادی مزار مسلمانان که با فاصله های کم از یکدیگر قرار داشتند نیز آشکار گردید. در سنگ قبر یکی از مزارها آیه 16 سوره غافر قرآن کریم هک شده است: " امروز فرمانروايى از آن كيست؟ از آن خداوند يكتاى قهار است "

حین تحقیقات باستان شناسی از داخل و اطراف مقبره، مصنوعات دیگری نیز آشکار گردیده که گمان می رود مرتبط با آداب و رسوم و اجرای تعالیم تصوف خلوتیه می باشد. ظروف سنگی، سرامیک و سکه نمونه هایی از این مصنوعات می باشد

آنگونه که مشخص است مکتب تصوف خلوتیه که در آواخئل تشکیل گردیده، پس از تشکیل و فرم گیری در شیروان و آذربایجان به داخل سرحدات اروپا، آسیا و آفریقا نفوذ کرده و گسترش یافته است

حمایت از تشکیل و فرم گیری مکتب تصوف خلوتیه یکی از نمونه های بارز و ارزشمند چند فرهنگی بودن آذربایجان در قرون وسطی می باشد که این حمایت بعدها هم در دوره حکومت های بزرگ نظیر تیموری، قراقویونلو ، آغ قویونلو ، عثمانی و مملوکان مصر ادامه داشته است

همانگونه که مشخص است مکتب تصوف خلوتیه گستره وسیعی از جغرافیای دنیای معاصر ما را در بر می گیرد و امروزه هم هزاران طرفدار این مکتب در سر تا سر جهان زندگی می کنند

با افتخار و امتنان اعلام می داریم در تاریخ 25 ماه می در چهارچوب سفر رئیس جمهور محترم جمهوری آذربایجان جناب الهام علی اف و معاون اول رئیس جمهور خانم مهربان علی اوا به منطقه شماخی، ایشان در زیارتگاه پیر عمر سلطان حضور یافته و از تحقیقات باستان شناسی سایت، سرکشی نمودند. آقای رئیس جهور در این سفر دستورات و سفارشات لازم در زمینه تداوم تحقیقات و انجام مرمت و نگهداری زیارتگاه پیر عمر سلطان را به ارگان های مربوطه ابلاغ نمودند

امیدواریم و باور داریم پیدا شدن آرامگاه پیر عمر و مرمت آن، ساخت یادمان در بخش باستانی و آباد کردن اطراف زیارتگاه، سبب علاقه و توجه بیش از پیش جهان اسلام و دنیای ترک به آذربایجان خواهد شد